Một sinh viên Việt Nam học tại ngoại quốc mới viết thư cho tôi, bảo: "Người mình hồi trẻ nên học tinh thần của Do Thái, hồi già nên học tinh thần của Ấn Độ”.
Phải lắm. Về già nên có tinh thần Ấn Độ, tức tinh thần Phật giáo. Tôi thì tôi thích tinh thần Lão giáo hơn. Khó tưởng tượng được Đức Thích Ca mà đặt một em trên đùi rồi vuốt ve mái tóc tơ, cặp mà mịn của nó; còn Lão Tử thì rất có thể xốc nách một em bé tung tung nó lên cho nó cười sằng sặc, hoặc nắm tay nó mà dung dăng dung dẻ dưới bóng hoàng lan quanh một bãi cỏ. Nhưng Phật hay Lão thì cũng vậy.
Còn tuổi trẻ thì nhất định nên học tinh thần Israël, chứ không phải tinh thần Âu Mĩ, cũng không phải tinh thân Nhật Bản. Nhật Bản bắt đầu canh tân cách đây đã một thế kỉ, tôi không biết hiện tình nước ta ở vào cải giai đoạn đã qua nào của họ, nhưng chắc là họ bỏ xa ta ít cũng năm sáu chục năm mà tinh thần của họ lúc này chắc không khác tinh thần Âu Mĩ là mấy, sản xuất cho mạnh để vượt Pháp, vượt Anh, đuổi kịp Mĩ, Canada. Bấy nhiêu cũng đáng quý đấy, nhưng chưa đủ và không hợp với hiện tình của ta, cho nên học Israel có lợi hơn là học Nhật.
Tôi dùng tiếng học ở đây theo cái nghĩa của Khổng Tử: trạch kì thiện giả..., kì bất thiện giả". Vì Israël không phải luôn luôn làm cho thế giới cảm phục. Tôi không ưa những trang sử năm 1956 của họ. Đành rằng Ai Cập vẫn thường khiêu khích Israël, coi họ là kẻ thù, nhưng lúc đó Ai Cập chỉ lo hất chân Anh, Pháp ra khỏi kênh Suez mà Israël tự nguyện làm tay sai cho Anh, Pháp, ngấm ngầm âm mưu với Anh, Pháp để thừa lúc bất ngờ, ồ ạt tấn công Ai Cập thì chiến thắng của họ càng rực rỡ bao nhiêu, thế giới càng ghét họ bấy nhiêu. Nhưng lỗi của họ một phần thì lỗi của thực dân Anh, Pháp tới ba.
Đó là một trong vài cái “bất thiện” của họ. Còn những cải thiện của họ thì khá nhiều mà trong cuốn này tôi sẽ cố gắng trình bày với độc giả. Họ có những tấm gương mạo hiểm, chiến đấu, kiên nhẫn, hi sinh đáng cho ta noi theo; có nhiều kinh nghiệm về việc định cư, về việc khuếch trương giáo dục, canh nông, về cách tổ chức các cộng đồng đáng cho ta học.
Nhưng đảng quý hơn hết là họ giản tiếp vạch cho ta thấy cái hại của thực dân và chứng tỏ cho ta tin tưởng rằng chỉ trên nửa triệu người cũng có thể thẳng thực dân được. Họ bị cả thế giới coi là một bọn mất gốc, lang thang, ti tiện; vậy mà khi Herzl hô hào người Do Thái phải tự cứu lấy mình, thì họ đã biết tự cứu lấy họ.
Thực dân nào, bất kì Đông hay Tây, cũng chỉ nghĩ tới quyền lợi của họ trước; còn có lợi cho họ thì họ giúp, hết lợi thì họ bỏ và đàn áp. Do Thái bị Anh bỏ rồi Liên Xô bỏ, Ai Cập bị Mĩ bỏ rồi Liên Xô bỏ; cả bán đảo Ả Rập là nơi họ tranh giành ảnh hưởng với nhau. Nhưng trên nửa triệu dân Do Thái đã quyết tâm phục hồi quốc gia thi thực dân Anh cũng phải chịu thua mà Liên Xô cũng không dám ăn hiếp họ. Họ tự coi họ là một dân tộc thì thực dân đành phải nhận họ là một dân tộc.
...